Roztomili �l�nzocy, przociele �l�nskiyj mowy
Ciesza sie, i�e moga W�m po d�ugim czasie milczynio k�niecznie (= nareszcie)
zapowiedzie�, i�e z mojim udzia�ym prawie tworzi sie towarzistwo, co jego dzia�anie bydzie uofiarowane uobr�nie i
rozwojowi naszyj godki. Bez ma�a nojwa�niejszym polym naszyj roboty bydzie szyroko jynzykowo edukacyjo G�rno�l�nzok�w
(a wszystkich Niy�l�nzok�w, ft�rzi maj�m staranie uo naszo �l�nsko kultura) na �l�nsku a tam, kandy je nos
mocka, i wesp�dzia�anie we tworzyniu materia��w, co sie mog�m tymu zadaniu przis�u�y�. uOpr�cz tygo bydymy do
kupy 'wojowa�' uo to, coby �l�nszczyzna prze�ama�a status ludowyj gwary; bydymy sie stara� uo wiynksze
sformalizowanie i ma�owiela czy�ciowe ujednakowiynie ortografije '�l�nszczyzny uoficjalnyj, urzyndowyj', przi
uobchowaniu roztomajito�ci godanygo jynzyka; a to po to, coby wszyscy zainteresowani (urzyndy, geszefciorze,
przedsiabiorcy, prywatne osoby) na G�rnym �l�nsku m�gli powszechnie u�ywa� wzor�w a p�mys��w, co jejich zdrz�d�ym
- tako m�my nadzieja - bydzie nasze towarzistwo. Bydymy sie przeciwstowia� tym sp�rno�ci�m,
co s�m winne a sie prziczyniaj�m ku takij sytuacyji, we ft�ryj naszo mowa je skozano na wymarcie. Naszym dzia�aniym
radzi by my uobjyni ta isto czy�� G�rnygo �l�nska, kandy sie rz�ndzi 'po �l�nsku'; a kiejby n�m sie wydarzi�o
zaprz�nc do sp�lnygo dzie�a �l�nskich Morawian - ty� tzw. ziemie laskie, cho� jejich mowa, u nos przezywano jako
'morawsko', uznow�my jako inkszo uod naszyj - '�l�nskij'.
Skirz tygo, i�e - podwiela co - co�ko robota poczywo w rynkach ludzi prywatnych, co
uofiaruj�m na nia sw�j wolny czas i skr�mne pini�ndze (kierych �odyn niy mo za moc), bydymy aktywni ino w
internecie, cho� tygo ty� bydziecie musieli dziepiyro doczka�, bo str�na internetowo tworzi sie z braku piyniydzy a
czasu blank p�ma�u. Uo chwili powstania str�ny, jako ty� samygo towarzistwa, d�m W�m skoza� w prawym czasie.
|
Poradnik jynzykowy "Tak sie rz�ndzi po �l�nsku..."
Rod u�yja tyj przile�yto�ci i jako przedsmak naszygo dzia�anio zaprezyntuja W�m
dzisiej piyrszo czy�� naszygo internetowygo �l�nskiygo Poradnika jynzykowygo "Tak
sie rz�ndzi po �l�nsku...", rozsy�anygo jako newsletter (po �l�nsku: nowinka). Potrzeba takiygo
poradnika je przewielko. Po sobie wiymy, i�e moc m�odych �l�nzok�w zno swoja uojcowsko godka ino ze s�yszynio;
wida� je to na ko�dym kroku, kiej w tekstach �l�nskich, co 'lotaj�m' drugdy po internetowych dr�tach, do �l�nskich
znami�n (cech�w) (=w�a�ciwo�ci) miyszo sie siy�a niy�l�nskich wp�yw�w. Po leku rozlazuje sie naszo mowa
w polszczy�nie standardowyj, co sie ji sile wci�nganio niy poradzi �odyn 'bajtel' uoprze�. To ni ma dziwno, bo uobie
godki s�m do�� podobne i niy idzie dycki rozr�nia�, co my pos�yszeli uod �l�nskich starzik�w a co w polskij
szkole abo w telewizyji. �owiynie i wskazowanie takich nowych polskich, ale ty� niymieckich interferencyj�w (tak sie
pado w jynzykoznawstwie na mieszanie r�nych jynzykowych systym�w) w �l�nskij mowie i uozpowszechnianie prawych �l�nskich
alternatyw�w to g��wny cyl "Poradnika". W prziczynkach "Poradnika" bydymy w popularno-naukowy
spos�b tuplikowa� zagadniynia morfologije, s�ownictwa, gramatyki a fonetyki �l�nskich gwar, tak coby ko�dy pozorny
(=uwa�ny), pragliwy na wiedza niyfachm�n poradzi� spokopi� i m�g sie na tym wzorowa�. Wielki poz�r bydzie
lyga� na u�nych starych �l�nskich s�owach, co je m�odzi coroz barzi zap�minaj�m. Na k��cu sp�mna jeszcze, i�e
bydymy mie� staranie uo roztomajte style w pisaniu po �l�nsku. Do terozki w tekstach pisanych po �l�nsku idzie
natrefi� ma�owiela ino na styl beranio i uozprowianio, typowy raczi dlo godanygo jynzyka. W "Poradniku" -
jako ty� w tym akrtykuliczku - stworzimy styl publicystyczny - co bydzie ciyn�kie, bo z jednyj str�ny leko idzie wpa��
w 'szkryflanie po polsku ze �l�nskimi k��c�wkami' a z drugij wadzi kupa neologizm�w (tzn. s��w na nowo potrzeba
wymy�l�nych) i spos�b pisanio, ft�rymu sie niy ko�dy bydzie m�g zarozki przibada� i sie � nim skamraci�.
Podwiela niy udo n�m sie wyrobi� �l�nskij ortograficznyj normy, bydymy we wiynkszo�ci rychtowa� sie w pi�mie wele
fonetyki czy�ci G�rnygo �l�nska pomiyndzy Gliwicami, Katowicami a Pszczyn�m. S�ownictwo bydymy u�ywa� ale z co�kiygo
G�rnygo �l�nska.
Jedno je iste jak amyn w pocierzu: lecy ft�ry se hnet spozoruje, i�e musi sie po �l�nsku
uczy� uod nowa. Eli sie to ko�dymu spodobo, niy �mia prorokowa�. Lecy ft�rymu zdo sie to abo tamto cudze i
niyzwyczajne, ale tako je natura rzeczy: �l�nskie gwary s�m roztoliczne i r�ni�m sie mocno. E�li chcymy, coby �l�nsko
mowa m�g�a k�nkurowa� z 'j�zykiem polskim', muszymy sie w nij tak samo kszto�ci�, �wiczy�, dycki polepszowa� i
wysila� przi pisaniu a niy ino 'fula� co �liny na jynzyk przinies�m'.
Zaprosz�m wszystkich gorko do wesp�udzia�u we przigodzie uo mianie: "�L�NSKI
JYNZYK". K�mentarze, krytyka, jak ty� pochwa�y, nowe p�mys�y a inksze wskozania s�m rod widziane. Po�lijcie
tyn ymilek dali, do znaj�mk�w, przocielstwa. Niech ko�dy �l�nzok dostanie mo�no�� �l�nskij edukacyje. Wele my�li:
i�by �l�nsko godka niy straci�a sie do kna !!! Dynga, co j�m widzicie we cechu
(=znak, god�o, logo) "Poradnika", symbolizuje nadzieja, i�e tyn �nik sie dop�ni.
Ch�wcie sie,
Grzegorz Wieczorek
gregor.wieczorek@t-online.de
P.S.: Niy gorszcie sie, eli fto� dosto� tyn ymilek przeciw swoji woli. Prosza tych, co
s�m zainteresowani i radzi by dostowali porz�nd informacyje uo towarzistwie i prziczynki "Poradnika", uo
wartkie podanie mi swoji adresy. Na drugi roz byda posy�a� ymilki ino tym, co se tygo wyra�nie �ycz�m.
P.S. II: Jes jakie� zjawisko w �l�nskij gwarze, co � nim mosz utropa ? Rod by� sie
czego� dowiedzio�, co� ju� dycki chcio� uobada� ? Dej skoza�, a drugie wydanie "Poradnika" bydzie
uofiarowane Twoji uopresyji!
Strzoda, 30.4.2003
Wydanie 1.
Rzeczowniki cudzygo pochodzynio typu
Francyj�, pynzyj�
Cudze rzeczowniki z k��c�wk�m '-ja' (�l�nski wariant:'-yj�' )
pochodz�m nojczy�ciyj z �aciny i nole��m we wiynkszo�ci do tzw. internacjonalizm�w, tzn. s��w, co we wielkiyj
liczbie przedosta�y sie do ma�owiela ko�dygo europejskiygo jynzyka. Ty� �l�nski dialekt niy je sam �odnym wyj�ntkiym.
uOpr�cz s��w znanych ju� za staryj piyrwy jak: Pasyjo (=Wielki Post), Wilijo, Francyjo, bezkurcyjo
(przezwisko), bestyja atd. - ciyngiym przedostaj�m sie nowe rzeczowniki do mowy G�rno�l�nzok�w. Ni ma to
dziwno, bo s�m to uopisowania (neologizm: =okre�lenia) nowych rzeczy, abstrakcyjnych pojy�ci�w atd. (= a tak
dalij), co jich piyrwy niy b�o, a co sie bez nich dzi� niy uoby�dzie �odyn nor�d, co pado uo siebie, i�e je
cywilizowany. Jejich nap�nkniynie zdo sie bardzo potrzebne, bo w uostatnim czasie w tekstach pisanych po �l�nsku
dowaj�m sie zmiarkowa� roztoliczne b�yndne adaptacyje tych zapo�yczyni�w, co - kiej je przir�wn�my do godki
naszych starzik�w - hnet uokazuj�m sie (nowo-)polskimi interferencyjami.
W badaniach naukowych dialektu �l�nskiygo dialektolodzy zapisali zarozki po wojnie uod
nojstarszygo pokolynio �l�nzok�w mocka cudzych s��w na '-ja', mogymy je znoj�� w roztolicznych oryginalnych
tekstach gwarowych ze wszystkich str�n G�rnygo �l�nska. Roztoliczne przik�ady zawiyro zocne, moc worte zdrz�d�o: "�l�skie
teksty gwarowe" Alfreda Zar�by, Krak�w 1961 (wszystkie przik�ady s�m pod�ne w gramatycznym przipadku, jak
je zapiso� dialektolog - przi formach niyjednoznacznych, bez k�mentarza w nowiasie, je to mianownik):
, pynzyjo, lynija, przi koloniji, na rekreacyji,
na porcyje (biernik, mnogo liczba), mankulije (=melancholia), bestyja,
k�medyje (mnogo liczba), szosyj�m (narzyndnik), na Rusyjo, milicyjou, z familje, za
Austryje, do kancelaryje, parafijou, procesyjou, historyjou, opresyjou (=k�opot,
problemy); *k��c�wka -ou je typowo dlo zachodnij czy�ci G�rnygo �l�nska
Uobroz tyn dopo�niaj�m przik�ady z inkszygo zdrz�d�a: Walenty Dobrzy�ski, Gwary
powiatu niemodli�skiego, Cz. I. Fonetyka, Wroc�aw 1963;
, k�medyjou , k�munijou || k�munija, k�misyjou
|| k�misyja, loteryjou || loteryja, policyjou, szosyjou (=szosa), policyjou,
wanielijou (=ewangelia), Lucyjou || Lucyja || Lucja, Anglija, familjou
|| familja || familijou
Kiej wej�drzimy na wiyrch, podpadnie n�m zarozki, i�e wielo przewoga maj�m formy z k��c�wk�m
-yj�, -ij�; � stoji tukej za g�oska, ft�ro
sie wypowiado w zole�no�ci uod regi�nu jako -ou (Opolskie, G�og�wieckie, czy�� Kozielskiygo), -au
(Prudnickie, czy�� Kozielskiygo) abo -o (wschodnio czy�� G�rnygo �l�nska); na drugim miejscu
landuj�m k��c�wki -yja, -ija, ft�rych u�ywo sie niyroz na przemiana z -yj�, -ij�. K��c�wki
bez postrzodkowygo -y- abo -i-: -ja, -jou pojawiaj�m sie blank wyj�ntkowo !!!: ino w
rzeczowniku familja || familjo (mo�no pod wp�ywym niymieckij wymowy: Familie), cho� i tukej
trefi sie lecy kandy forma z -i- postrzodku: familijou.
Z wiyrchniygo zestawiynio wyniko, i�e �l�nsko je ino k��c�wka -yj�, -ij�
abo -yja, -ija (my dow�my piyrszy�stwo tyj piyrszyj !!!) ; k��c�wka -ja pojawio
sie ino jako wyj�ntek (np. we w�o�nych mianach) i niy �mie by� uznano za �l�nsko. Jeji nadu�ywanie to b��nd -
jako polsko interferencyjo, bo tako k��c�wka panuje jako jedino w dzisiejszym polskim jynzyku - i nole�y j�m
uodciepa� !!!
Na niyszczy�cie dlo �l�nskij mowy takij konsekwencyje w u�ywaniu -yj�, -ij�
wystrzegaj�m sie postrzednie i m�ode pokolynia �l�nzok�w a to skirz wp�ywu 'polszczyzny literackiej'. Bezt�
je to dobry przik�ad, jak �l�nsko mowa poleku 'si� wycofuje' - tak rod pado telewizyjny doktor Miodek. To� - �e
tak naprowda jes, niech doko�e gorz� tekst�w internetowych uo�skiygo miesi�nca uod roztomajtych autor�w, co sie w
nich dur� pojawiaj�m b�yndne formy:
-
historio, korespondyncjo, demokracjo,
Unia, kodyfikacjo, monografio, redakcjo,
pozycja, propozycjo, okazjo, akadymio, autonomio a moc
inkszych;
Jejich prawe uodpowiedniki brzni�m: historyj�, korespondencyj�, demokracyj�, Unij� (choby
Wilij�), kodyfikacyj�, monografij�, pozycyj�, propozycyj�, okazyj� (jeszcze lepi: przile�yto��),
akadymij�, aut�n�mij�; dopuszczalne s�m ty� formy z k��c�wk�m -yja.
Godne pozoru je, i�e s�owo Wilija || Wilijo u�ywo sie dycki prawie, mo�no
skirz tygo, i�e polskij formy Wilia ni ma (zamiast tygo Wigilia).
Niywydarz�ne formy typu historio, korespondencjo
atd. powsta�y bez �l�nie sie (fachowo: k�ntaminacyjo) dwi�ch k��c�wek: sno�no �l�nskij -yj� a polskij
-ja, skuli czygo powsta�a szkaradno, rychtik po �l�nsku niymo�liwo k��c�wka -j�. Niy u�ywejmy
takich niywydarz�nych 'wynalozk�w'.
Rzeczowniki na -yj�, -ij� (-yja, -ija) uodmiyniaj�m sie bez przipadki podle
wzoru:
-
Mianownik (fto ? co ?):
k�medyj�, Unij� (alternatywnie k�medyja, Unija)
Dope�niacz (kogo ? czego ?):
k�medyje, Unije (ino tak !!! k�medyji, Uniji to
je feler)
Celownik (k�mu ? czymu ?):
k�medyji, Uniji
Biernik (kogo ? co ?):
k�medyj�m (-�), k�medyjo (w zole�no�ci uod regi�nu);
Unij�m, Unijo; (b��nd: k�medyja, Unija)
Narzyndnik (z kim ? z czym ?):
z k�medyj�m, z Unij�m
Miejscownik (uo kim ? uo czym ?):
uo k�medyji, uo Uniji
Wo�acz : k�medyjo ! Unijo !
Na k�niec mapka z "Atlasu j�zykowego �l�ska" A. Zar�by (t�m sz�sty), z
formami s�owa parafij�, ft�re ty� sam nole�y:
Pojawianie sie form 'niy�l�nskich', tzn. bez postrzodkowygo -ij- w niyft�rych
punktach uobja�nio sie tym, i�e s�owo parafia nole�y do s�ownictwa ko�cielnygo, a w ko�ciele na G�rnym
�l�nsku ju� za staryj piyrwy szerzi�y sie f�netyczne wp�ywy uog�lnyj polszczyzny, bo mszo i katyjmus b�y dycki
prowadz�ne po polsku.
W s�owach na -yjo, -ijo - jak ty� we wszystkich s�owach cudzygo
pochodzynio - akcynt dur� pado we �l�nskim na przeduostatnio sylaba (np.: parafijo, k�medyjo; po �l�nsku:
matematyka; po polsku matematyka).
© Grzegorz Wieczorek
gregor.wieczorek@t-online.de
|
|
|
